Kako je i zašto Bosna nestajala? (prvi dio)

Bosna je u svakom segmentu, nakon svog državnoga nastanka ubrzo postala veoma respektabilna država jugoistočne Evrope u srednjem vijeku. Vladari bosanske države su bili širom Evrope poznati i cijenjeni. Prvi takav značajan vladar je bio Kulin ban krajem 12. i početkom 13. vijeka, zatim je slijedio niz drugih respektabilnih vladara koji su bansku vlast uzdizali da bi Bosnu okrunili kraljevskom krunom 1377., ta kraljevska čast pripala je Tvrtku I. Kotromaniću koji je obilježio prošlost druge polovine 14. vijeka. Banovina je postala Kraljevina i kao takva je postojala do 1463. godine. Tih 86 godina bosanske kraljevine je prolazilo najteže razdoblje posljednjih 40ak decenija svoga postojanja prije dolaska Turaka Osmanlija. Ovo doba se prepoznaje kao rasap Bosnakoga Kraljevstva, a označava slabljenje kraljeve i uspone lokalnih vlastela u rang vlasti. Takav oblik decentralizacije je obilježen permanentnim sukobima između bosanskih velikaša. Onih koji su se odmetnuli od kraljeve vlasti i započeli izgradnju sopstvene, ali samo kratkotrajne lokalne moći. Takvo stanje je omogučilo Turcima relativno brzo pokoravanje Bosne. Naravno ni tada ne treba zanemariti međunarodne odnose i odsustvo evropske brige za širenje orijentalnoga Carstva na jugoistočnim granicama kršćanske Evrope.

Otprilike šest godine prije pada Bobovca, palo je Smederevo i Srpska despotovina. U drugoj polovini 15. i prvoj polovini 16. vijeka Osmanska vlast je ovladala zemljama hrvatskih i ugarskih velikaša. Od Krbavske bitke 1492. do Mohačke bitke 1526. je trajala era naglašene ekspanzije Osmanlija. Bosna je privremeno ostala u zaleđu vojnih sukoba sa Habsburgovcima i Mlecima, ali uskoro konsolidacijom ovoh sila sa Zapada Bosna postaje granica dva velika Carstva i jedne veoma značajne Republike.

Po osvajanju kraljevstva Bosne, utvrđeni grad Jajce postaje poprište sukoba sa vojskom Matijaša Korvina koji formira tri pogranične banovine, Mačvansku, Srebreničku i Jajačku. Jajce, nakon niza preokreta iz ruku Ugara u ruke Osmanlije, konačno dolazi pod vlast sultana 1526. godine, a današnja najzapadnija tačka bosanske državnosti, grad Bihać biva osvojen tek 1592. godine. Naravno, današnji Bihać je većim dijelom srednjovjekovlja i novovjekovlja bio van dosega bosanskih upravitelja. Bihać je bio  dio tadašnjih hrvatskih zemalja pod ufarskom krunom i žezlom Habsburgovaca. Također, bosanski posjed današnje Makarske rivijere u doba kraljevstva i jedno vrijeme Osmanlija, ne uzima se kao dio teritorijalnosti Bosne u današnje doba. Ipak danas uzimamo, da je Bihać „više bosanski“ od Makarske rivijere, po povijesnim standardima i načelima teritorijalnosti.

Čak je i sam sultan po nekim izvorima, po osvajanju Bosne primjenio presedansku odluku. Namjeravao je održati formu bosanskoga Kraljevstva imenujući čak trojicu u nizu bosanskih kraljeva. Sva tri kralja su imali imena Matija, a ovo formalno sultanovo kraljevstvo nije niti dugo potrajalo, niti je zadovoljilo želje i interese sultana u Bosni, pa je ukinuto. Ostaje ipak informacija da je jedan sultan i halifa formirao vazalsko kraljevstvo u Bosni za sopstveni interes. Zašto bi vladar islamske imperije to učinio, ostaje u domenu niz pretpostavki i špekulacija.

Bosna postaje osmanska pokrajina, a od 1580. dobija formu Pašaluka čime postaje zasebna upravna jedinica Carstva i u toj formi ostaje sve do 1908. godine. Hercegovina, sa druge strane. postaje Pašaluk nakon poraza Husein-kapetana Gradaščevića, zahvaljujući Ali-agi Rizvanbegoviću iz Stoca, koji u znak zahvale za svrstavanje na stranu Imperije nasuprot težnji Bosne, od sulatana dobija titulu paše, čime pašaluk Hercegovina postoji od 1833.-1865. godine. Kroz svo vrijeme osmanske vlasti Bosna uspijeva sačuvati svoje državno ime, za razliku od Srbije i teritorijalne i identitetske rasparčanosti hrvatskih zemalja kroz povijest. Proces islamizacije vremenom uzima maha i dotadašnje kršćansko stanovništvo djelomično usvaja religiju i običaje Osmanlija, naravno ne i nikad sveukupno stanovništvo, već pojedine obitelji, pa i pojedine oblasti, ali nikada u načelu cjelokupne regije Bosne. Stanovništvo Bosne tako ostaje šaroliko po religijskoj slici, a središte Bosne postaje ekonomski i regionalni centar, ali vojni. Kroz Bosnu prolaze trgovci i vojnici iz svih dijelova Carstva. Neki se zadržavaju duže, a neki kraće. Sarajevo, kao višestoljetni centar Pašaluka izgrađuje, čuva i njeguje sliku regionalnog kozmopolitskog centra koji prihvata, usvaja i njeguje različite religijske orijentacije. Ostanak franjevaca od Ahd-Name 1463. slikovito garantuje sultanovu zaštitu i blagonaklonost prema katolicima i njihovoj vjerskoj organizaciji u Bosni. Izgradnja pravoslavnih crkava i manastira također. Dolazak Sefarda nakon izgona iz Španije 1492. također nalazi utjehu u nastanjivanju jednog njihova dijela u Sarajevu i drugim bosanskim gradovima. Usporedbe radi, potrebno se prisjetiti kontura gradova kao što su Zagreb ili Beograd bili u 15. i 16. vijeku, pa i nadalje i šta su tada bili zaštitni znakovi i brand budućih narodno-nacionalnih centara Hrvata i Srba u 19. vijeku! Zavist i ljubomora, ali i konkurentnost prema Bosni i Sarajevu zasigurno su postojali i stoljećima generirali nenaklonsot prema Bosni, a samim tim i prema Islamu i muslimanskome življu.

(nastavlja se)